Sociale Wetenschappen - Onderzoeksvaardigheden - Gevorderd: Verwijzen naar literatuur

Als je een verslag of scriptie schrijft, baseer je je werk (vrijwel) altijd op literatuur. Je moet in je verslagen altijd verwijzen naar de informatiebronnen die je gebruikt. In deze module leer je wanneer en hoe je bronvermeldingen opneemt in je verslagen en scripties. 

Voorkennis
Als je niet weet wat een referentie is, doe dan eerst de module 'Hoe ontcijfer ik een referentie?'. Dit is een module uit cursus A.

In de wetenschap is het gebruikelijk om voort te bouwen op het werk van anderen. Schrijven is voor wetenschappers een vorm van communicatie: in hun publicaties geven ze hun ideeën over een onderwerp en reageren ze op het werk van vakgenoten. Door te verwijzen naar andere publicaties, laat je zien op wiens werk je voortbouwt of wiens werk je becommentarieert.

Er zijn verschillende redenen om te verwijzen naar literatuur.

• Je geeft andere auteurs de eer die hen toekomt.
• Je laat zien dat je de informatie niet verzonnen hebt, maar dat je gebruik maakt van betrouwbare bronnen.
• Je laat het verband zien tussen je eigen werk en dat van anderen.
• Je maakt je werk controleerbaar: anderen kunnen in de aangehaalde literatuur nagaan of je de informatie goed hebt begrepen en weergegeven.
• Je wijst je lezers op publicaties over het onderwerp, die misschien interessant voor hen zijn.
• Je voorkomt dat je plagiaat pleegt.

Wanneer je andermans informatie gebruikt in je eigen verslag, ben je altijd verplicht om naar de gebruikte informatiebron te verwijzen. Dit geldt voor alle soorten informatie die je gebruikt: feitelijke informatie, onderzoeksgegevens, een onderzoeksmethode, etc. Het geldt ook als je iemands ideeën gebruikt of kritiek levert op andermans publicatie. Het geldt even goed voor visuele informatie; ook als je een afbeelding, grafiek, tabel of schema gebruikt, moet je vermelden uit welke bron het komt!

Het maakt niet uit of de bron die je gebruikt een officieel gepubliceerde bron is of niet. Ook informatie uit bijvoorbeeld een lezing of uit een verslag of scriptie van een andere student moet je met een bronvermelding verantwoorden.

Je hoeft geen bronvermelding op te nemen bij een algemeen bekend feit. Als je bijvoorbeeld schrijft dat de Berlijnse muur viel in november 1989, is dat een algemeen bekend feit waarbij je geen bronvermelding hoeft te geven.

Twee vuistregels:

• Geef een literatuurverwijzing bij alle termen, informatie en ideeën die voor jou nieuw zijn (die je geleerd hebt tijdens je onderzoek).
• Als je twijfelt of je moet verwijzen, neem dan een verwijzing op.

Als je onvoldoende verwijzingen opneemt, zou je beschuldigd kunnen worden van plagiaat. Plagiaat is het overnemen van stukken, gedachten, redeneringen van anderen en deze laten doorgaan voor eigen werk.
Plagiaat geldt als fraude en wordt in de wetenschap zwaar opgenomen. Als je tijdens je studie plagieert kunnen hieraan sancties verbonden worden, zoals het uitsluiten van deelname aan het vak of zelfs schorsing van de studie. Voor wetenschappers kan plagiëren het einde van een mooie carrière betekenen.

Wat wordt als plagiaat beschouwd?
Overduidelijke voorbeelden van plagiaat zijn:

• Een werkstuk van iemand anders inleveren alsof het je eigen werk is.
• Korte of lange stukken tekst uit een bron kopiëren zonder de bron te vermelden.

Maar ook het onderstaande wordt als plagiaat beschouwd:

• Andermans woorden of ideeën 'lenen' zonder bronverwijzing.
• Een paar veranderingen aanbrengen in een tekst (of grafiek of figuur) en doen alsof je het zelf bedacht hebt.
• 'Vergeten' om aanhalingstekens te plaatsen bij een letterlijk citaat.
• Wel een bronverwijzing geven, maar een onvolledige of incorrecte referentie geven zodat de bron niet te traceren is.
• Een bron en de referentie vermelden in je verslag, maar niet op alle plaatsen waar informatie uit de bron gebruikt is (dan wordt een deel van de overgenomen informatie gepresenteerd als eigen werk).
• Zoveel woorden of ideeën overnemen uit een bron dat dit het grootste deel van je verslag uitmaakt, geldt als plagiaat - zelfs als je wél naar de bron verwijst!

Om te voorkomen dat je plagiaat pleegt, moet je dus zorgvuldig naar gebruikte bronnen verwijzen.

Daarnaast wordt er ook van je verwacht dat je eigen hypotheses ontwikkelt in een verslag of scriptie. Je mag niet uitsluitend bestaande informatie bij elkaar sprokkelen, maar moet er zelf iets aan toevoegen. Dat doe je door verschillende bronnen te vergelijken en je eigen conclusies te formuleren of door de hypotheses uit de literatuur zelf toe te passen op een nieuwe situatie.

Als je én zorgvuldig verwijst naar de bronnen die je gebruikt, én genoeg eigen ideeën toevoegt aan je verslagen, hoef je niet bang te zijn dat je plagieert.

Je hoeft geen bronvermeldingen te geven:

• bij eigen, originele, ideeën en conclusies
• bij algemeen bekende feiten (feiten die jij en je lezers weten zonder dat je ze op moet zoeken).

In de meeste gevallen moet je in je eigen woorden weergeven wat je gelezen hebt. Je kunt geen goedlopende tekst schrijven als je letterlijk of bijna letterlijk een bestaande tekst overneemt. Bovendien ontwikkel je de eigen gedachtegang door zelf te formuleren. Er wordt wel onderscheid gemaakt tussen parafraseren of samenvatten. Beide staan tegenover het letterlijk citeren van een bron.

Parafraseren betekent dat je een bepaalde korte tekstpassage, bijvoorbeeld een zin of een alinea, in eigen woorden weergeeft.

Voorbeeld van parafrasering
In het artikel Geus de EJC, Boomsma DI, Orlebeke JF, Tweelingen, genen, omgeving en gedrag. Gezondheid, gen & omgeving (cahiers bio-wetenschappen en maatschappij), blz. 14-23, 2001 staat op pagina 16 het volgende citaat:

Stel je wilt dit citaat parafraseren. Een incorrecte parafrasering geeft de strekking niet goed weer. Bijvoorbeeld:

Een correcte parafrasering geeft de strekking van de inhoud goed weer, maar dan in andere woorden. Bijvoorbeeld:

Samenvatten betekent dat je een tekstgedeelte (bijvoorbeeld een aantal alinea's, bladzijden, een hoofdstuk of een heel boek in eigen woorden samenvat. Als je samenvat, geef je in weinig woorden de voor jouw verhaal belangrijke hoofdpunten of conclusies uit de bron weer

Altijd als je een bron parafraseert of samenvat, moet je de inhoud van de bron correct weergeven en in overeenstemming met de bedoeling van de oorspronkelijke bron. Let op:

• Je mag informatie die voor jouw verhaal niet relevant is, weglaten uit een samenvatting, zolang je de inhoud van de oorspronkelijke bron niet verdraait.
• Zorg dat duidelijk is waar de parafrasering of samenvatting begint en ophoudt.
• Vermeld bij iedere parafrasering of samenvatting duidelijk uit welke bron deze afkomstig is.

Citeren is het letterlijk overnemen van tekst. Je citeert alleen in uitzonderingsgevallen, als je een goede reden hebt om de letterlijke formulering uit de originele bron te laten zien aan je lezers. Bijvoorbeeld:

• Als je de oorspronkelijke formulering wilt analyseren.
  Voorbeeld: een jurist die commentaar levert op een rechtelijke uitspraak zal de belangrijke passages uit die uitspraak letterlijk citeren.
• Als de ideeën door de oorspronkelijke auteur buitengewoon duidelijk, treffend of levendig geformuleerd zijn.
  Voorbeeld: een auteur gebruikt een hele treffende vergelijking waarvan de kracht verloren zou gaan als je deze vergelijking in andere woorden zou weergeven

Het is nooit de bedoeling dat je verslag bestaat uit aan elkaar geplakte citaten. Je kunt als vuistregel aanhouden dat je voor iedere regel die je citeert, zelf minstens twee regels schrijft waarin je het citaat analyseert.

Enkele algemene aanwijzingen voor citeren zijn:

• Neem het citaat zorgvuldig over, zodat je precies dezelfde woorden gebruikt als de originele bron.
• Neem een citaat over in de oorspronkelijke taal.
  Als je een Engelse tekst citeert in een Nederlands verslag, dan blijft het citaat in het Engels. Als je er niet vanuit kunt gaan dat je lezers de oorspronkelijke taal begrijpen, dan geef je het citaat eerst in de oorspronkelijke taal en vervolgens een letterlijke vertaling van het citaat.
• Citeer altijd in overeenstemming met de bedoeling van de bron. Let bijvoorbeeld goed op of het citaat niet ironisch bedoeld is en of de betekenis van het citaat niet verandert als je het uit de originele context haalt.
• Geef begin en einde van het citaat duidelijk aan door een citaat tussen aanhalingstekens te plaatsen of - bij langere citaten - door ze als blok te laten inspringen.
• Vermeld bij ieder citaat duidelijk uit welke bron het afkomstig is.

Verschil per vakgebied
Hoe vaak of hoe weinig je letterlijk citeert, hangt ook van het vakgebied af. In vakgebieden zoals Geschiedenis of Rechten, waar het analyseren van bronnenmateriaal een belangrijke rol speelt, wordt relatief vaak geciteerd. Dit gebeurt bijvoorbeeld om commentaar te leveren op de oorspronkelijke bron of om bronnen te vergelijken.

In publicaties binnen de Exacte of Medische wetenschappen zul je maar zelden letterlijke citaten gebruiken; hier gebruik je meestal je eigen woorden (je parafraseert of vat samen).

Omdat het zo belangrijk is om duidelijk en systematisch te verwijzen naar geraadpleegde literatuur, hebben wetenschappers afspraken gemaakt over de manier waarop ze naar literatuur verwijzen. In verschillende vakgebieden worden verschillende methodes gebruikt voor het verwijzen naar literatuur (zgn. citatiestijl).

Welke methode je ook gebruikt, altijd zijn twee stappen van belang:

• In de tekst van je verslag of scriptie geef je aan welke informatie je aan welke bron ontleent.
• Je geeft complete referenties van elke bron die je gebruikt.

De bedoeling is dat je lezers precies kunnen nagaan welke informatie je aan welke bron ontleend hebt en de gebruikte bron zonodig kunnen opzoeken.

In het volgende schema zie je hoe deze twee stappen in de verschillende methodes worden uitgevoerd:

De genoemde methodes zijn een grove indeling. Binnen elke methode bestaan weer verschillende stijlen die heel gedetailleerd voorschrijven hoe je literatuurverwijzingen hoort te maken.

Nadat je in je tekst hebt aangegeven welke bronnen je gebruikt hebt, moet je de complete referentie geven naar de bronnen. Je moet zoveel gegevens over de bron geven, dat de lezer genoeg gegevens heeft om de bron te kunnen opzoeken.

In de volgende tabel zie je welke gegevens nodig zijn voor het maken van referenties, afhankelijk van het soort publicatie:

 ¹ Je kunt niet altijd al deze gegevens van een webpagina vinden, maar noteer zoveel mogelijk gegevens.

Je kan je docent vragen welke stijl je het best kan gebruiken. Enkele voorbeelden van veelgebruikte referentiestijlen staan hieronder.

APA-stijl (veel gebruikt in de sociale wetenschappen)

• APA Citation Guide (Colorado State University)
• APA Tutorial (Western Oregon University)
• APA Style Help (American Psychological Association)

Vancouver-stijl (veel gebruikt in de biomedische wetenschappen)

• ICMJE Recommendations (International Committee of Medical Journal Editors)

ACS-stijl (veel gebruikt in de beta wetenschappen)

• ACS style guidelines quick guide (American Chemical Society)

Endnote
Er bestaan handige computerprogramma's die je helpen bij het verwijzen naar literatuur en maken van literatuurlijsten, zoals Endnote. De literatuurgegevens kun je overhalen uit literatuurdatabases zoals PsycINFO, PubMed e.d., maar je kunt ze ook met de hand invullen.

Vanuit een Word document kan je in je tekst eenvoudig koppelingen maken met de referenties waarnaar je wilt verwijzen. Je kan kiezen in welke stijl de verwijzingen en literatuurlijst gemaakt moet worden (zgn.‘output styles').

Op de website van de UBVU vind je meer informatie over Endnote.

Altijd wanneer je werk van iemand anders gebruikt, moet je naar de gebruikte informatiebron verwijzen. Dit gaat in twee stappen:

• Je geeft in de tekst van je verslag aan waar je welke bron gebruikt hebt.
• Je geeft complete referenties van alle gebruikte bronnen.

Er zijn verschillende systemen voor het maken van bronvermeldingen: auteur - jaar in de tekst noemen, voetnoten / eindnoten of door middel van volgnummers. Binnen deze systemen bestaan weer verschillen stijlen, met gedetailleerde voorschriften voor het maken van referenties. Vraag bij je docent na welk systeem of stijl je moet gebruiken.

Plagiaat is het overnemen van stukken, gedachten, redeneringen van anderen en deze laten doorgaan voor eigen werk. Plagiaat geldt als fraude en wordt in de wetenschap zwaar opgenomen. Je voorkomt plagiaat door te zorgen dat je én zorgvuldig verwijst naar de bronnen die je gebruikt, én genoeg eigen ideeën toevoegt aan je verslagen.